Thử thách thế hệ: Thích ứng với dân số già hóa

Hiện tượng này là kết quả của sự gia tăng tuổi thọ nhờ tiến bộ y tế và sự sụt giảm mạnh tỉ lệ sinh tại hầu hết các quốc gia. Đây được coi là một trong những thách thức lớn nhất của thời đại, không chỉ giới hạn ở các nước phát triển mà đang nhanh chóng tăng tốc ở Đông Nam Á và Việt Nam đang đứng trước ngưỡng cửa của sự thay đổi dân số sâu sắc.

Từ giai đoạn vàng sang già hóa

Các nền kinh tế phát triển cho thấy rõ những thách thức mà Việt Nam đang phải đối mặt. Bài học chung là thành công kinh tế không thể bền vững nếu thiếu chiến lược rõ ràng nhằm hỗ trợ thực tế dân số già hóa và thích ứng với sự trỗi dậy của “nền kinh tế trường thọ”.

Mặc dù tỉ lệ phụ thuộc của người cao tuổi tại Việt Nam chưa cao như các quốc gia phát triển, nhưng xu hướng này rất đáng báo động. Việt Nam đang trên đà trở thành một trong những quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất châu Á. Việt Nam được dự báo sẽ chuyển từ một “xã hội đang già hóa” sang một “xã hội già” chỉ trong vòng chưa đầy 20 năm, trong khi Nhật phải qua 24 năm. Điều này đồng nghĩa Việt Nam có ít thời gian hơn để chuẩn bị về hạ tầng, tài chính và hệ thống an sinh xã hội.

Thập niên hiện tại đánh dấu chấm hết cho giai đoạn “cơ cấu dân số vàng” rất quan trọng của Việt Nam, một thời kỳ mà lực lượng lao động dồi dào là động cơ chính cho sự phát triển kinh tế. Bộ Y tế dự báo Việt Nam sẽ chính thức trở thành một xã hội già hóa vào năm 2038. Sự thay đổi dân số nhanh chóng này tạo áp lực cục bộ tại các đô thị lớn. TP.HCM đang trở thành địa phương có tốc độ già hóa nhanh nhất cả nước. Hiện có hơn 1,3 triệu dân ở độ tuổi từ 60 trở lên, chiếm khoảng 12,5% dân số thành phố. Tỉ lệ này dự kiến tăng lên 20% vào năm 2030.

Mức tập trung cao như vậy đòi hỏi phải có quy hoạch đô thị chuyên biệt, gây áp lực lên khả năng tiếp cận giao thông công cộng và nhu cầu về dịch vụ y tế lão khoa. Nếu không có sự đầu tư kịp thời về hạ tầng và xã hội, quá trình già hóa nhanh chóng này có nguy cơ làm suy yếu nền tảng tăng trưởng kinh tế.

Bộ 3 thách thức

Sự kết hợp giữa tốc độ già hóa nhanh và mức thu nhập trung bình khiến Việt Nam phải đối mặt với bộ 3 thách thức. Đó là áp lực tài khóa gia tăng nhanh khi chi phí công liên quan đến dân số cao tuổi (chăm sóc sức khỏe công, hưu trí, phúc lợi xã hội) chắc chắn sẽ tăng theo tuổi tác. Khi dân số trong độ tuổi lao động giảm, bài toán ngân sách của Chính phủ ngày càng trở nên khó khăn, dẫn đến khả năng thâm hụt tài khóa ngày càng lớn. Già hóa dân số cũng khiến tăng trưởng GDP suy yếu đáng kể do đầu tư thường chậm lại khi tỉ lệ dân số lao động giảm. Áp lực tài chính đối với thế hệ trẻ cũng căng thẳng hơn. Mặc dù Việt Nam có chất lượng giáo dục tương đối cao, nhưng sản lượng lao động tính theo mỗi giờ làm việc vẫn còn tương đối thấp so với các nước trong khu vực (10,2 so với Thái Lan 17,5, Malaysia 32,9, Singapore 84,4). 

Khi lực lượng lao động thu hẹp, những người lao động trẻ tuổi sẽ phải gánh thêm trách nhiệm hỗ trợ một số lượng lớn người về hưu, trong khi vẫn đối mặt với chi phí sinh hoạt leo thang. Áp lực kinh tế ngày càng tăng tác động trực tiếp đến các lựa chọn trong cuộc sống, góp phần vào tỉ lệ sinh giảm hiện nay, tạo ra một vòng luẩn quẩn tiêu cực.

Cuối cùng là gánh nặng của áp lực chăm sóc người cao tuổi. Ảnh hưởng xã hội của quá trình già hóa đã chuyển hóa thành áp lực lớn lên “thế hệ bánh mỳ kẹp” - những người vừa chăm sóc cha mẹ, vừa nuôi dưỡng con cái. Một người con có thể phải lo cho 6 người cao tuổi (2 cha mẹ và 4 ông bà). Gánh nặng này gây căng thẳng tâm lý và buộc những người trẻ tuổi, đặc biệt là phụ nữ, phải giảm giờ làm hoặc rời khỏi thị trường lao động, dẫn đến thiệt hại kinh tế tiềm ẩn là mất năng suất.

Để ứng phó với thách thức dân số phức tạp này, Việt Nam cần sớm triển khai các chính sách chủ động và toàn diện, tập trung vào tuổi thọ, sự tham gia của lực lượng lao động và hỗ trợ gia đình. Trước hết, chăm sóc sức khỏe dự phòng và bảo hiểm y tế phải được ưu tiên. Việc mở rộng chăm sóc sức khỏe dự phòng cho cả người cao tuổi và thanh thiếu niên là yếu tố then chốt để kiểm soát và giảm các chi phí y tế cấp tính tốn kém. 

Chính phủ cần triển khai các chính sách khuyến khích mạnh mẽ việc sinh con và lập gia đình thông qua những hỗ trợ tài chính và cơ sở hạ tầng cụ thể. Đặc biệt là mở rộng mạng lưới cơ sở hạ tầng chăm sóc trẻ em chất lượng cao, dễ tiếp cận và được trợ cấp.

Mặt khác, chính sách cần cởi mở với khái niệm “già hóa chủ động” và điều chỉnh chu kỳ đời sống kinh tế. Tăng tuổi nghỉ hưu là một bước đi cần thiết để duy trì lực lượng lao động và hệ thống hưu trí quốc gia, đặc biệt trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch sang các ngành nghề ít đòi hỏi sức khỏe thể chất hơn, mang tính dịch vụ cao hơn. Bằng cách này, Việt Nam có thể biến gánh nặng dân số thành nguồn lực nhân sự dày dạn kinh nghiệm cho giai đoạn phát triển tiếp theo. 

Có thể bạn quan tâm 

Nhà thầu “go global”