Tăng thuế thuốc lá: “Thắng lợi kép” cho sức khỏe cộng đồng và tăng trưởng bền vững

Tăng thuế thuốc lá được đánh giá là một trong những công cụ chính sách công hiệu quả nhất để giảm sử dụng thuốc lá, bảo vệ sức khỏe cộng đồng, đồng thời góp phần tăng thu ngân sách và thúc đẩy tăng trưởng bền vững. 

Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực hướng tới phát triển bền vững, giảm bất bình đẳng và xây dựng một xã hội khỏe mạnh, công bằng, thì tăng thuế thuốc lá không phải là lựa chọn - mà là một đòi hỏi cấp thiết để giảm thiểu những tổn thất về y tế và kinh tế do sử dụng thuốc lá gây ra, đồng thời tạo thêm nguồn thu đáng kể cho ngân sách để đầu tư vào y tế, giáo dục và các ưu tiên phát triển khác, thúc đẩy tăng trưởng bền vững.

Gánh nặng do sử dụng thuốc lá đối với sức khỏe và kinh tế

Với hơn 15 triệu người hút thuốc, Việt Nam đang phải chịu gánh nặng y tế và kinh tế khổng lồ, với hơn 100.000 ca tử vong mỗi năm do hút thuốc lá chủ động và tiếp xúc với khói thuốc lá thụ động. Đồng thời, chi phí y tế và thiệt hại kinh tế do bệnh tật và tử vong sớm liên quan đến sử dụng thuốc lá hàng năm ở Việt Nam ước tính lên tới 108 nghìn tỷ đồng (khoảng 4,5 tỷ USD), tương đương 1,14% GDP mỗi năm. (1)

Ngoài khía cạnh y tế, thì tỷ lệ sử dụng tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao ở nam giới, và tập trung trong nhóm tuổi từ 15-55 tuổi, làm suy yếu lực lượng lao động, dẫn đến tổn thất về năng suất và sản lượng của nền kinh tế, và làm trầm trọng thêm sự bất bình đẳng kinh tế mà một số nhóm nghèo và thiệt thòi nhất đang phải gánh chịu. Theo nghiên cứu của Hội Khoa học Kinh tế Y tế, hàng năm, chi phí gián tiếp do bệnh tật, tử vong gây ra từ việc sử dụng thuốc lá tại Việt Nam làm mất đi tổng cộng 21,7 triệu giờ lao động (2). Vấn đề này sẽ trở nên nghiêm trọng hơn trong 10-20 năm tới khi đa số những người hút thuốc hiện nay bắt đầu hứng chịu những tác động bất lợi đối với sức khỏe của hành vi sử dụng thuốc lá.

Những tổn thất này gây ảnh hưởng tiêu cực đối với sự phát triển kinh tế và xã hội. Tỷ lệ sử dụng thuốc lá cao đe dọa khả năng đạt được các mục tiêu y tế quốc gia của Việt Nam, cũng như các cam kết của Việt Nam đối với các Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDG) về y tế.

Việt Nam cần đột phá về chính sách thuế thuốc lá

Trong thời gian qua, mặc dù tỷ lệ hút thuốc ở nam giới trưởng thành tại Việt Nam đã giảm từ 47,4% năm 2010 xuống còn 41,1% năm 2021, mức giảm này vẫn còn khiêm tốn (3). Việt Nam vẫn nằm trong nhóm 15 quốc gia có tỷ lệ nam giới trưởng thành hút thuốc cao nhất thế giới và đứng thứ 3 trong khu vực ASEAN (4). Một trong những nguyên nhân chính là giá thuốc lá quá rẻ, do thuế thuốc lá còn thấp. Năm 2022, tỷ trọng thuế trên giá bán lẻ thuốc lá của nước ta chỉ đạt 36%, thấp hơn so với trung bình của nhóm quốc gia có thu nhập trung bình (59%), và thuộc nhóm có mức thuế thấp nhất trong khu vực ASEAN - thấp hơn nhiều so với các quốc gia như Thái Lan (78.6%), Philippines (71.3%), Singapore (67.5%). (5)

Chính vì thuế thấp nên giá thuốc lá ở Việt Nam cũng ở mức thấp. Theo báo cáo của WHO, giá một bao thuốc nhãn phổ biến nhất ở Việt Nam chỉ vào khoảng 0.9 USD/bao. Với mức giá này, giá thuốc lá ở Việt Nam đứng thứ 15, gần thấp nhất, trong số 19 nước trong khu vực Tây Thái Bình Dương. (6) Điều tra về giá bán lẻ thuốc lá do Trường Đại học Y tế Công cộng và Tổ chức HealthBridge Canada tại Việt Nam thực hiện năm 2023 cho thấy trên thị trường có tới 40 nhãn hiệu thuốc lá có giá bán lẻ dưới 10.000 đồng/bao 20 điếu, có nhiều nhãn hiệu chỉ có mức giá 7.000 đồng đến 8.000 đồng/bao 20 điếu. (7) Với mức giá thuốc lá bán lẻ thấp như vậy, người có thu nhập thấp và người mới hút, kể cả trẻ em và trẻ vị thành niên rất dễ tiếp cận với thuốc lá.  

Hành động ngay để bảo vệ tương lai

Tăng thuế thuốc lá đã được chứng minh là biện pháp hiệu quả và ít tốn kém nhất để giảm sử dụng thuốc lá, đặc biệt là ngăn ngừa thanh thiếu niên hút thuốc. Biện pháp này không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cộng đồng, giảm gánh nặng bệnh tật, và tử vong mà còn giúp tăng nguồn thu từ thuế thuốc lá cho ngân sách, để tái đầu tư vào các ưu tiên của đất nước.

Để đạt được các mục tiêu đã nêu của Việt Nam, Tổ chức Y tế Thế giới khuyến nghị Việt Nam nên áp dụng một hệ thống thuế tiêu thụ đặc biệt hỗn hợp với thuốc lá, bằng cách bổ sung thuế tuyệt đối thêm vào mức thuế theo tỷ lệ hiện có. Mức thuế tuyệt đối nên được áp ở mức khởi điểm 5.000 đồng/bao thuốc vào năm 2026 và tăng dần đạt 15.000 đồng/bao vào năm 2030, bên cạnh mức thuế tỷ lệ hiện hành, để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Phương án khuyến nghị của WHO sẽ giúp giảm tỷ lệ hút thuốc lá ở nam và nữ sẽ xuống dưới 36% và 1,0% tương ứng vào năm 2030, qua đó sẽ đạt được các mục tiêu Chiến lược quốc gia về phòng chống tác hại của thuốc lá Việt Nam. Phương án này, sẽ làm giảm đáng kể tổng số người hút thuốc, ước tính giảm khoảng 696.000 người vào năm 2030 so với năm 2020. Đồng thời, giúp tăng doanh thu thuế them 29.000 tỷ đồng vào năm 2030 so với năm 2020.

Theo Tiến sĩ Angela Pratt, Trưởng đại diện WHO tại Việt Nam, Việt Nam đang đứng trước những quyết định quan trọng để bảo vệ người dân khỏi những tác hại của việc sử dụng thuốc lá và kêu gọi các nhà lập pháp hãy hành động thật mạnh mẽ vì sức khỏe và sự phát triển của Việt Nam. Mức tăng thuế càng cao thì tác động tích cực tới sức khỏe càng lớn, càng tạo ra nhiều doanh thu thuế để tái đầu tư vào các ưu tiên của Chính phủ để thúc đẩy phát triển bền vững.

Bên cạnh đó, trước những thông tin sai lệch về tăng thuế tiêu thụ đặc biệt thuốc lá. Các chuyên gia cũng nhấn mạnh việc tăng thuế, từ đó tăng giá bán thuốc lá không phải là nguyên nhân làm nghiêm trọng thêm tình hình buôn lậu thuốc lá. Yếu tố quan trọng nhất để giải quyết tình trạng buôn lậu hoặc buôn bán thuốc lá bất hợp pháp là năng lực thực thi và nỗ lực của các cơ quan chức năng. Bên cạnh đó, lập luận rằng việc tăng thuế thuốc lá làm tăng tỷ lệ thất nghiệp cũng không chính xác. Bằng chứng cho thấy khi giá thuốc lá tăng, chi tiêu cho thuốc lá sẽ được chuyển sang các sản phẩm phác, kích thích sản xuất và tạo thêm việc làm ở các ngành khác. Thêm vào đó, Chính phủ có thêm doanh thu để đầu tư trở lại vào nền kinh tế - vào các lĩnh vực như sức khỏe và giáo dục. Và không giống như thuốc lá, các lĩnh vực này sẽ làm tăng năng suất và tăng trưởng của đất nước.

Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực hướng tới phát triển bền vững, giảm bất bình đẳng và xây dựng một xã hội khỏe mạnh, công bằng, thì tăng thuế thuốc lá không phải là lựa chọn - mà là một đòi hỏi cấp thiết. Đây là thời điểm để các nhà hoạch định chính sách thể hiện quyết tâm mạnh mẽ trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng, giảm thiểu tác hại của thuốc lá, đồng thời củng cố nguồn lực cho phát triển.