Công bằng carbon

Phát thải khí methane (CH₄) từ bò không thể đánh đồng với “phát thải ròng” từ nhà máy nhiệt điện hay động cơ đốt trong. Trong làn sóng net zero (phát thải ròng bằng 0) và các cam kết trung hòa carbon đang lan rộng, có một sự nhập nhằng lớn nhưng ít được thừa nhận: không phải phát thải carbon nào cũng giống nhau.

Phần lớn phát thải trong nông nghiệp thuộc chu trình carbon ngắn: CO₂ từ sinh khối hoặc đất đai có thể nhanh chóng quay trở lại vòng tuần hoàn tự nhiên nhờ quang hợp, trong khi CH₄ phải chuyển hóa thành CO₂ trước khi tham gia vòng tuần hoàn này. Ngược lại, carbon từ nhiên liệu hóa thạch là carbon “cổ đại”, bị chôn vùi hàng triệu năm và khi được giải phóng trở lại khí quyển sẽ làm mất cân bằng năng lượng toàn cầu, gây hiệu ứng nhà kính tích lũy.

Carbon tương đương chỉ là phương pháp quy ước thuận tiện
Việc đánh đồng các dạng carbon khác nhau khiến chính sách khí hậu trở nên thiếu công bằng. Hầu hết các hệ thống kế toán khí nhà kính quốc tế hiện nay quy đổi mọi loại phát thải về CO₂ tương đương (CO₂e) mà không phân biệt bản chất chu trình. Ví dụ, quy đổi nitrous oxide (N₂O), lượng phát thải chủ yếu từ phân bón hóa học và hữu cơ, sang CO₂e theo hệ số GWP100 (Global Warming Potential trong 100 năm) chỉ là một cách làm tiện dụng cho mục đích kế toán carbon, nhưng không phản ánh đúng bản chất vật lý và động học khí hậu.

CH₄ và N₂O từ nông nghiệp được tính theo hệ số GWP100, tương đương 28-34 lần và 265-298 lần CO₂, nhưng cách tính này không phản ánh sự khác biệt về thời gian tồn tại trong khí quyển: CH₄ chỉ tồn tại khoảng 12 năm, trong khi CO₂ có thể lưu giữ hàng thế kỷ. Nói cách khác, phát thải từ bò và ruộng lúa lại bị xếp cùng loại “phát thải ròng” như từ nhà máy nhiệt điện than, dù cơ chế và tác động khí hậu hoàn toàn khác nhau.

Khác với CO₂ có tác động tích lũy lâu dài trong khí quyển, việc dừng phát thải CO₂ không làm giảm ngay nồng độ mà chỉ làm chậm tốc độ tăng. Cách quy đổi cơ học này đã làm sai lệch nhận thức về bản chất carbon và cơ chế phát thải, dẫn đến việc định giá sai trách nhiệm khí hậu của nông nghiệp. Hệ quả là các hoạt động canh tác tự nhiên, vốn vận hành trong chu trình hấp thụ và tái tạo của sinh quyển, lại có nguy cơ bị đánh đồng với gây ô nhiễm, trong khi thực chất chúng là một phần của chu trình sinh học cân bằng hơn so với phát thải từ nhiên liệu hóa thạch.

Trước những hạn chế đó, các nhà khoa học đã đề xuất chỉ số GWP* (Global Warming Potential Star) như một cách tiếp cận mới để phản ánh đúng hơn tác động thực tế của các loại khí nhà kính có vòng đời ngắn. GWP* không quy đổi cơ học mọi loại khí về CO₂e trong 100 năm, mà xem xét sự thay đổi phát thải theo thời gian. Nhờ đó, nó giúp mô tả chính xác hơn hiệu ứng làm nóng tạm thời của CH₄ - loại khí tuy gây nóng mạnh nhưng phân hủy nhanh trong khoảng hơn một thập kỷ. 

Sai lệch thông tin về carbon, nhất là trong các chương trình tín chỉ ngoại bù, đang làm trầm trọng thêm bất công khí hậu.

Ví dụ, nếu một trang trại duy trì mức phát thải CH₄ ổn định qua nhiều năm, tổng tác động làm nóng của nó sẽ không tăng mãi, vì phần lớn CH₄ đã bị phân hủy tự nhiên. Nhưng nếu dùng GWP100, lượng phát thải này vẫn bị tính như đang tiếp tục tích lũy giống CO₂. Vì thế, GWP* được xem là công cụ giúp đánh giá công bằng hơn giữa các loại khí nhà kính, đồng thời hỗ trợ hoạch định chính sách khí hậu phù hợp với đặc thù của từng ngành, nhất là nông nghiệp.
 
Sciencewashing và carbon công bằng: 2 vấn đề cần giải
Khi carbon sinh học bị tính cùng thước đo với carbon hóa thạch, nông dân ở các nước đang phát triển phải gánh trách nhiệm khí thải vượt quá thực tế, trong khi các tập đoàn đa quốc gia, với lượng phát thải lớn, lại có thể “mua quyền” gây ô nhiễm thông qua tín chỉ carbon. Điều này làm sai lệch mục tiêu công bằng khí hậu, đồng thời làm suy yếu động lực phát triển nông nghiệp bền vững và an ninh lương thực. Hiện tượng này được nhiều học giả gọi là “sciencewashing”, tức việc sử dụng ngôn ngữ và mô hình khoa học một cách có chọn lọc để hợp thức hóa bất công khí hậu. 

Dưới lớp vỏ “kỹ thuật trung lập”, các phương pháp quy đổi và kế toán carbon đã vô tình hoặc cố ý làm mờ ranh giới giữa carbon sinh học và carbon hóa thạch. Đây là một dạng “tẩy trắng bằng khoa học”, khi những sai lệch trong phương pháp được dùng để bảo vệ lợi ích kinh tế hơn là sự thật khí hậu.

Một nông hộ trồng lúa hay mía không thể bị coi là “thủ phạm khí hậu” như một nhà máy nhiệt điện phát thải ròng khí nhà kính. Nông nghiệp hoạt động trong vòng tuần hoàn sinh học, nơi carbon được hấp thụ, tích trữ và tái sinh theo mùa vụ, trong khi khai thác và đốt nhiên liệu hóa thạch đưa “carbon mới” vào khí quyển, phá vỡ cân bằng tự nhiên.

Có thể thấy các loại cây trồng phổ biến ở Việt Nam như mía, dừa, hồ tiêu hay cà phê có mức phát thải thấp nếu xét trên toàn vòng đời. Phần lớn carbon phát ra trong canh tác được tái hấp thụ qua quang hợp và lưu giữ trong thân, rễ và đất.

Trong các hệ nông lâm kết hợp (agroforestry), cây lâu năm như cà phê hoặc dừa còn có khả năng lưu trữ carbon dương, nghĩa là hấp thụ nhiều hơn phát thải. Nghiên cứu của Niguse và cộng sự (The Journal of Agricultural Science, Cambridge University Press, 2022) cho thấy hệ canh tác cà phê dưới tán rừng ở Ethiopia tích trữ trung bình 287 tấn carbon/ha; Bhagya và cộng sự (Indian Journal of Horticulture, 2017) tại Ấn Độ ghi nhận hệ dừa phối trồng tích lũy đến 140 tấn carbon/ha và tổng hợp của Silva và cộng sự (Agronomy, 2023) khẳng định agroforestry giúp tăng đáng kể lượng carbon trong đất, hỗ trợ mục tiêu khí hậu toàn cầu.

Tác động môi trường của nông nghiệp chỉ trở nên tiêu cực khi có biến đổi mục đích sử dụng đất (land use change - LUC), đặc biệt khi phá rừng hoặc khai hoang đất ngập nước. Lúc đó, lượng carbon lưu trữ bị giải phóng ồ ạt, triệt tiêu lợi ích sinh học ban đầu. Vì vậy, vấn đề chính không phải là cách đánh đồng các loại phát thải carbon nông nghiệp, mà là cách quản lý đất và quy hoạch sử dụng tài nguyên.

Quyền xả thải và thương mại thiếu công bằng
Sai lệch thông tin về carbon, nhất là trong các chương trình tín chỉ ngoại bù, đang làm trầm trọng thêm bất công khí hậu. Các doanh nghiệp ở những nước giàu vẫn phát thải bình thường bằng cách mua tín chỉ rẻ từ các nước nghèo để tuyên bố “trung hòa khí hậu”. Một phân tích 1.500 chính sách khí hậu toàn cầu từ năm 1998-2022 của Stechemesser và cộng sự (năm 2024) cho thấy chỉ 4% thực sự giúp giảm phát thải.

Ngay cả các tập đoàn công nghệ lớn như Google hay Microsoft gần đây cũng thừa nhận khó đạt mục tiêu net zero, khi lượng phát thải tăng cao do mở rộng kinh doanh. Các tổ chức trung gian, quỹ tín chỉ và nhà đầu cơ carbon thu lợi lớn, trong khi nông dân, những người trực tiếp gìn giữ đất và rừng, lại nhận được rất ít. 

Theo điều tra của The Guardian, Die Zeit và SourceMaterial (năm 2023), hơn 90% tín chỉ carbon rừng (forest credit) được cấp theo chuẩn Verra không mang lại lợi ích khí hậu thực chất, do tính bổ sung thấp và giả định sai lệch về khả năng hấp thụ carbon. Vì chưa hoàn thiện về khoa học và chính sách, hệ thống tín chỉ hiện nay có nguy cơ tái tạo bất công khí hậu toàn cầu: các doanh nghiệp giàu mạnh mua quyền xả thải để “tẩy xanh”, trong khi nông dân và cộng đồng bản địa - những người bảo vệ rừng và đất - lại bị kiểm soát gắt gao hoặc gạt ra bên lề.

Sự bất công này còn được phản ánh trong lĩnh vực thương mại công bằng (fairtrade). Mặc dù mỗi năm các sản phẩm thương mại công bằng được bán ra với tổng giá trị lên tới gần 10 tỉ USD, các nghiên cứu lại chỉ ra điều ngược lại. Cụ thể, nhiều nghiên cứu gần đây của các nhà khoa học tại Đại học Harvard, Đại học Wisconsin và Đại học California cho thấy cà phê thương mại công bằng chỉ mang lại tác động rất nhỏ hoặc gần như không đáng kể đối với đời sống của người trồng cà phê, đặc biệt là những hộ nghèo nhất. Các nhà nghiên cứu đều đồng ý rằng chỉ một số ít trong khoản tiền khổng lồ đó thực sự đến được với những nông dân nghèo - những người mà chương trình này được thiết kế để giúp đỡ với mục đích cao đẹp. 

Mặt khác, một doanh nghiệp ở nước phát triển không thể coi là “trung hòa carbon” chỉ vì mua tín chỉ từ một khu rừng ở Đông Nam Á, nếu khu rừng đó vốn đã tồn tại và được bảo vệ. Việc cấp tín chỉ như vậy chỉ là “nghịch lý đạo đức”, hợp pháp hóa phát thải ở nơi này bằng “công trạng” ở nơi khác.

Các nước giàu dùng tín chỉ để trì hoãn cắt giảm phát thải thực chất, trong khi các nước nghèo phải gánh trách nhiệm giảm phát thải cho cả phần thế giới còn lại. Đây là điều mà giới nghiên cứu gọi là “khủng hoảng công bằng khí hậu”, khi mục tiêu toàn cầu được định nghĩa mà không tính đến sự khác biệt về chu trình carbon, năng lực và sinh kế.

Đã đến lúc cần tái định nghĩa công bằng carbon, trong đó phân biệt rõ carbon sinh học và carbon hóa thạch, đồng thời trao quyền định giá và giám sát cho cộng đồng sở tại. Một cơ chế công bằng phải phản ánh đóng góp thực tế của người dân địa phương trong việc duy trì cân bằng sinh thái, thay vì tiếp tục củng cố trật tự bất bình đẳng của nền kinh tế xanh hiện nay.

Nếu tiếp tục dựa vào chỉ số CO₂ đơn thuần mà bỏ qua bối cảnh xã hội và sinh thái, chính sách khí hậu sẽ đang có nguy cơ tạo thêm bất bình đẳng toàn cầu. Bền vững không chỉ là cân bằng môi trường, mà còn là cân bằng lợi ích giữa những quốc gia giàu có và những nơi còn đang nỗ lực thoát nghèo và phát triển, giữa phát thải vì sản xuất và phát thải do hưởng thụ. 

Rõ ràng, chuyển đổi xanh không thể chỉ là bài toán kỹ thuật hay kế toán carbon; nó phải bắt đầu từ công bằng, giữa các nước giàu có và các nước kém phát triển hơn, giữa doanh nghiệp lớn và nông hộ nhỏ, giữa carbon sinh học và carbon hóa thạch.

Carbon sinh học không gây hiệu ứng nhà kính tích lũy dài hạn, bởi lượng CO₂ thải ra cũng chính là lượng đã được hấp thụ trong quá trình sinh trưởng. Ngược lại, carbon hóa thạch bổ sung thêm “carbon mới” vào khí quyển sau hàng triệu năm bị cô lập. Một nền kinh tế net zero chỉ có thể bền vững nếu dựa trên phân biệt khoa học giữa phát thải ngắn hạn và phát thải dài hạn, giữa nỗ lực thật và tín chỉ giả tạo.

Khi đó, người nông dân sẽ được công nhận là tác nhân tích cực của cân bằng carbon, chứ không phải là thủ phạm khí hậu. Còn các tập đoàn sẽ không thể “mua quyền” phát thải bằng tiền. Đó mới là công bằng khí hậu đích thực, công bằng khoa học và nhân văn.