Trung Quốc có từ bỏ tham vọng xây dựng những con đập khổng lồ?

Mai Nam Thứ Tư | 15/07/2020 14:01

Người dân bơi qua một gian hàng ven sông bị nhấn chìm bởi sông Dương Tử bị ngập lụt ở Vũ Hán, Trung Quốc. Nguồn ảnh: AP.

Đập Tam Hiệp không chống chọi nổi với thiên tai.

Khi Trung Quốc tính chi phí cho mùa lũ nặng nề nhất trong hơn 3 thập kỷ, vai trò của đập Tam Hiệp khổng lồ và gây tranh cãi được xem xét kỹ lưỡng.

Đập Tam Hiệp – Mô hình của quá khứ

Đập Tam Hiệp trên sông Dương Tử là dự án thủy điện lớn nhất và gây nhiều tranh cãi nhất thế giới. Hồ chứa dài 660 km đã di dời 1,3 triệu người và đang tàn phá môi trường. Hồ chứa đạt đến độ cao cuối cùng trong năm 2009, nhưng nhiều tác động của nó thì ngày càng trở nên rõ ràng. Trung Quốc sẽ phải đối phó với dự án di dời các thế hệ tiếp theo.

Những người ủng hộ dự án tôn vinh đập Tam Hiệp như một biểu tượng về tiến bộ kinh tế và công nghệ của Trung Quốc.

Việc xây dựng đập Tam Hiệp tại tỉnh Hồ Bắc bắt đầu vào năm 1994. Nguồn ảnh: Reuters.

Trong bối cảnh lượng mưa lớn nhất trong lịch sử, chính phủ Trung Quốc cho biết nhà máy thủy điện lớn nhất thế giới đã giảm đỉnh lũ, giảm thiểu thiệt hại kinh tế và cắt giảm số người chết và sơ tán khẩn cấp.

Tuy nhiên, các nhà phê bình cho rằng, mực nước cao trong lịch sử trên sông Dương Tử và các hồ lớn của nó chứng minh đập Tam Hiệp đã không hoàn thành nghĩa vụ của nó. Vai trò được thiết kế để giúp thuần hóa dòng sông Dương Tử.

Tác động lên hệ sinh thái

Đập Tam Hiệp đã thay đổi hoàn toàn hệ sinh thái của sông Dương Tử. Dòng sông hùng vĩ đã bị biến thành dòng nước tù đọng.

Ông David Shankman - nhà địa lý học chuyên nghiên cứu về lũ lụt Trung Quốc của Đại học Alabama cho rằng: “Một trong những biện minh chính cho đập Tam Hiệp là kiểm soát lũ lụt. Nhưng chưa đầy 20 năm sau khi hoàn thành, chúng ta lại chứng kiến lượng nước lũ cao nhất trong lịch sử. Thực tế là đập Tam Hiệp không thể ngăn chặn những sự kiện nghiêm trọng này”.

Ông Ye Jianchun - Thứ trưởng Bộ Tài nguyên Nước của Trung Quốc cho biết kế hoạch xả lũ từ các hồ chứa, đặc biệt tại đập Tam Hiệp, đã giúp kiểm soát lũ lụt một cách hiệu quả trong năm nay.

Nước được xả ra từ đập Tam Hiệp để hạ thấp mực nước trong hồ chứa ở Yichang vào năm 2010. Nguồn ảnh: Reuters.

Sạc lở chết người

Hàng năm, mực nước hồ tại Tam Hiệp dao động trong khoảng từ 145-175 m. Điều này làm mất ổn định các sườn dốc của Thung lũng Dương Tử và đã tạo ra những rủi ro nghiêm trọng về xói mòn và lở đất. Theo tạp chí kinh doanh Caijing, hơn 150 sự kiện địa chất nguy hiểm đã được ghi nhận trong vòng 5 tháng sau khi hồ chứa được đặt lần đầu tiên.

Ông Ye Jianchun cho biết 64,7 tỉ m³ nước lũ đã được lưu trữ trong 2.297 hồ chứa, bao gồm 2,9 tỉ m³ tại Tam Hiệp.

Công ty điều hành Dự án Tam Hiệp cũng cho biết việc xả nước xuống hạ lưu đã giảm một nửa kể từ ngày 6.7, giảm một cách hiệu quả tốc độ và mức độ mực nước dâng ở trung lưu và hạ lưu sông Dương Tử. Tổng lượng nước lũ được lưu trữ hiện đã đạt 88% tổng dung tích của hồ chứa.

Tuy nhiên, một số vùng thuộc sông Dương Tử, bao gồm các nhánh sông và hồ lớn như hồ Động Đình và hồ Bà Dương vẫn có mực nước cao kỷ lục.

Ông Fan Xiao - nhà địa chất Trung Quốc và là nhà phê bình lâu năm của các dự án đập khổng lồ cho rằng sức chứa của Tam Hiệp chiếm ít hơn 9% lượng nước lũ trung bình. Ông nói: “Đập này chỉ có thể can thiệp một phần và tạm thời đối với lũ ở thượng nguồn. Nó không thể nào ngăn được lũ gây ra do mưa lớn ở trung lưu và hạ lưu sông Dương Tử”.

Chi phí đáng kinh ngạc

Khi Dự án Tam Hiệp được phê duyệt vào năm 1992, chi phí ước tính là 57 tỉ nhân dân tệ (khoảng 8,35 tỉ USD). Trong khi đó, con số chính thức đã tăng gần gấp 4 lần lên 27,2 tỉ USD. Có bằng chứng cho thấy một số chi phí chưa được đưa vào con số này để tránh ấn tượng về việc vượt chi phí thậm chí còn lớn hơn. Ông Dai Qing - nhà phê bình dự án nổi bật ước tính, toàn bộ chi phí của dự án có thể lên tới 88 tỉ USD.

Dự án Tam Hiệp đã nhấn chìm 13 thành phố, 140 thị trấn và 1.350 ngôi làng và di dời 1,3 triệu người. Hàng trăm ngàn người sẽ vẫn cần phải di dời để ngăn chặn sự sụp đổ sinh thái của khu vực hồ chứa. Nguồn ảnh: Tân Hoa Xã.

Dự án “khủng” này được tài trợ thông qua các quỹ của chính phủ, một khoản phụ phí về giá điện, trái phiếu trong nước và tín dụng xuất khẩu từ các chính phủ Brazil, Canada, Pháp, Đức, Nhật, Thụy Điển và Thụy Sĩ.

Thay đổi chính sách

Theo báo cáo của Thủ tướng Ôn Gia Bảo năm 2007, trong những năm qua, việc xây dựng đập Tam Hiệp đã di dời không dưới 23 triệu người ở Trung Quốc. Nhiều người trong số này vẫn còn nghèo khó. Khi Dự án Tam Hiệp được hoàn thành, những tác động tiêu cực của việc xây đập trở nên rõ ràng hơn bao giờ hết đối với chính phủ và xã hội Trung Quốc.

Sau bước ngoặt của thế kỷ, các tổ chức phi chính phủ bắt đầu bảo vệ môi trường và nông dân đã đứng lên chống lại các dự án không tôn trọng lợi ích của họ. Năm 2005, hơn 100.000 người đã phản đối việc xây dựng đập Pubugou ở tỉnh Tứ Xuyên. Vào tháng 9.2007, các quan chức cấp cao cảnh báo rằng đập Tam Hiệp có thể biến thành thảm họa môi trường.

Theo ông Fan Xiao, đập Tam Hiệp và các dự án thủy điện quy mô lớn khác thậm chí có thể khiến tình hình lũ lụt tồi tệ do làm thay đổi dòng chảy trầm tích xuống sông Dương Tử. Việc cần phải tạo ra điện của dự án cũng làm suy yếu việc kiểm soát lũ.

Các chuyên gia đã có động thái trấn an công chúng rằng đập Tam Hiệp Trung Quốc trên sông Dương Tử không gặp nguy hiểm, sau khi tin đồn về sự cong vênh lan truyền trên phương tiện truyền thông xã hội. Nguồn ảnh: Tân Hoa Xã.

Ông Fan Xiao chia sẻ: “Khi con người chỉ xem xét sử dụng các hồ chứa để giải quyết các vấn đề kiểm soát lũ lụt, họ thường bỏ qua hoặc thậm chí làm suy yếu năng lực tự nhiên của các con sông và hồ trong việc điều tiết lũ lụt”.

Còn theo ông Shankman, đập Tam Hiệp giúp giảm bớt lũ lụt trong những năm mưa lũ ở mức bình thường. Tuy nhiên, công trình này không thể phát huy hiệu quả bởi thiên tai ngày càng khắc nghiệt hơn. Và nó còn gặp phải một vấn đề trầm trọng hơn do thu hẹp đồng bằng ở hạ lưu. Ông cho rằng: “Hồ chứa đập Tam Hiệp không đủ công suất để giảm tác động từ những trận lụt nghiêm trọng nhất”.

Chính phủ Trung Quốc dường như ít nhiệt tình với các đập lớn hơn so với những người tiền nhiệm. Thủ tướng Ôn Gia Bảo đã đình chỉ việc xây dựng một số con đập trên sông Nu vào năm 2004 và một lần nữa vào năm 2009. Cả Chủ tịch Hồ Cẩm Đào và Thủ tướng Ôn Gia Bảo đều không tham dự lễ khánh thành Dự án Tam Hiệp. Điều này đã dẫn đến suy đoán rằng chính phủ Trung Quốc trước đây đã có ý định xử lý con đập và nhiều vấn đề chưa được giải quyết như là một di sản của các chính phủ trong quá khứ.

Con đường phía trước

Trung Quốc vẫn đang sử dụng năng lượng tương đối kém hiệu quả. Các chính phủ thành công đã có những bước tiến lớn để cải thiện hiệu quả năng lượng và nhu cầu năng lượng tăng nhanh hơn nền kinh tế trong suốt những năm 1980 và 90.

Áp lực tối đa hóa tăng trưởng kinh tế đã đảo ngược xu hướng tích cực này giữa năm 2001 và 2005. Cải thiện hiệu quả năng lượng trong giai đoạn này có thể đã xóa tan sự cần thiết của đập Tam Hiệp. Nhận xét của ông Douglas Ogden thuộc Chương trình năng lượng bền vững Trung Quốc: “Trung Quốc có thể đầu tư vào các dự án với chi phí thấp hơn, sạch hơn và hiệu quả hơn nếu tập trung đầu tư vào hiệu quả năng lượng so với việc xây dựng các nhà máy thủy điện mới”.

Trung Quốc đang đầu tư hàng trăm tỉ USD vào năng lượng tái tạo. Nó trở thành nhà đầu tư hàng đầu thế giới về năng lượng gió và mặt trời. Công suất điện gió của Trung Quốc dự kiến sẽ vượt quá 100.000 MW vào năm 2020.

Chính phủ Trung Quốc nên tiếp tục nỗ lực thúc đẩy năng lượng tái tạo và xứng đáng nhận được sự hỗ trợ của quốc tế trong việc làm cho nền kinh tế tiết kiệm năng lượng hơn. Các lỗ hổng trong luật bảo vệ môi trường của Trung Quốc nên được vá lại. Không thể thay đổi một sự thật rằng Dự án Tam Hiệp đã hoàn thành. Tuy nhiên, các tác động của nó cần được đánh giá và giải quyết toàn diện trước khi xây dựng thêm các đập lớn.