Nghịch lý của sữa

Năm ngoái, Việt Nam đã phải nhập khẩu hơn 1,1 tỉ USD sữa và các sản phẩm từ sữa. Con số này là nghịch lý của ngành nông nghiệp Việt Nam khi sản lượng sữa tươi nguyên liệu trong nước hiện mới chỉ đáp ứng được khoảng 40% nhu cầu sản xuất. 

Nghịch lý dai dẳng
Trong khi đó, tiềm năng của thị trường nội địa là rất lớn. Mức tiêu thụ sữa bình quân đầu người ở Việt Nam hiện khoảng 36 lít/năm, trong khi mức trung bình của thế giới là 100 lít/năm. Đây chính là dư địa tăng trưởng cho ngành sữa nếu có thể chủ động được nguồn cung. “Thật nghịch lý khi một quốc gia nông nghiệp như Việt Nam lại phụ thuộc lớn vào nguyên liệu sữa từ nước ngoài”, ông Trần Quang Trung, Chủ tịch Hiệp hội Sữa Việt Nam, nhận định.

Dù thời gian cận kề nhưng mục tiêu chiến lược là sản xuất 4 tỉ lít sữa tươi và đáp ứng 70% nguồn nguyên liệu vào năm 2030 vẫn là một dấu hỏi lớn của ngành sữa Việt Nam. Nhất là trong bối cảnh tăng trưởng đàn bò sữa đã chững lại từ mức 15,4%/năm giai đoạn 2010-2015 xuống còn 0,4%/năm giai đoạn 2020-2024. 

Cùng thời gian này, sản lượng sữa tươi nguyên liệu cũng giảm tốc, từ 17,7%/năm xuống chỉ còn 3,3%/năm. Sự sụt giảm quy mô là do sữa bột và sữa nguyên liệu nhập khẩu tăng nhanh, bình quân 8-12%/năm, có năm lên đến 20%. Điều này khiến người chăn nuôi trong nước đối diện áp lực lớn về chi phí, thị trường tiêu thụ và giá bán, buộc nhiều hộ phải giảm đàn hoặc ngừng sản xuất.

Đặc biệt, cùng với sữa ngoại nhập, nhiều thương hiệu nhập khẩu sữa nguyên liệu về pha chế khiến doanh nghiệp dùng sữa tươi nguyên liệu trong nước không thể cạnh tranh về giá, phải giảm thu mua. Sản lượng sữa tươi nguyên liệu tăng chủ yếu đến từ các dự án đầu tư quy mô lớn của các doanh nghiệp dẫn đầu ngành như Vinamilk, TH true Milk, Mộc Châu… với hệ thống trang trại công nghệ cao, dây chuyền sản xuất hiện đại đạt chuẩn quốc tế.

Dự thảo Chiến lược phát triển ngành sữa đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 của Bộ Công Thương đặt mục tiêu tăng tỉ lệ đáp ứng sản xuất sữa tươi nguyên liệu trong nước từ 40% hiện tại lên khoảng 53-56% vào năm 2030 và 62-65% vào năm 2045. “Nếu không có chính sách kịp thời và mạnh mẽ, đến năm 2030, ngành sữa khó đạt được mục tiêu tự túc 60% nguyên liệu”, Tiến sĩ Nguyễn Xuân Dương, Chủ tịch Hội Chăn nuôi Việt Nam, cảnh báo. 

Thế khó của sữa tươi 
Việt Nam có thể tăng quy mô đàn bò sữa lên 4-5 lần so với hiện tại vào những năm 2030, đạt 1,3-1,5 triệu con và sản lượng sữa tươi nguyên liệu có thể đạt 4,3-5 triệu tấn. Để vượt qua thách thức này, ông Dương đề xuất phát triển đồng thời 2 mô hình chăn nuôi: chăn nuôi thâm canh công nghệ cao quy mô lớn do các tập đoàn đảm nhiệm và mô hình hộ gia đình chuyên nghiệp, quy mô từ 30-50 con. “Chúng ta không thể bỏ chăn nuôi quy mô nông dân từ 20-50 con, đây là bài học kinh điển mà Hàn Quốc, Đài Loan thành công. Sau đó là phát triển chăn nuôi hợp tác xã...”, ông nói thêm.

Không chỉ phục vụ thị trường trong nước, với các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới đang được thực thi, nếu ngành bò sữa Việt Nam nâng cao được chất lượng sản phẩm, truy xuất nguồn gốc rõ ràng, đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế thì có thể mở ra cơ hội xuất khẩu sang các thị trường tiềm năng như Nhật, Hàn Quốc, ASEAN…

Để đạt được mục tiêu này, các chuyên gia khuyến nghị cần có cách tiếp cận tổng thể, đồng bộ, trong đó ưu tiên hỗ trợ trực tiếp người chăn nuôi và doanh nghiệp đầu tư bài bản. “Việt Nam hoàn toàn có thể tự chủ nguồn sữa tươi, vấn đề là cần quyết tâm và chính sách đủ mạnh”, ông Ngô Minh Hải, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Tập đoàn TH, nhấn mạnh. TH đang sở hữu đàn bò sữa gần 70.000 con, năng suất trung bình đạt 35 lít/con/ngày, nằm trong nhóm dẫn đầu khu vực, theo thông tin từ TH.  

Ông Hải kiến nghị một loạt chính sách tài chính cụ thể như áp dụng thuế VAT 0% cho sữa tươi nguyên liệu, trợ giá cho các dự án công nghệ cao và đặc biệt là chính sách đất đai để tạo quỹ đất đủ lớn. Đồng thời, cần có cơ chế để doanh nghiệp lớn và nông dân liên kết chặt chẽ. Doanh nghiệp sẽ đóng vai trò dẫn dắt, chuyển giao công nghệ và bao tiêu sản phẩm.

Kinh doanh sữa tươi ít lãi nhất nên không nhiều doanh nghiệp mặn mà. Các doanh nghiệp sữa hàng đầu thế giới đã và đang đi đầu trong việc ứng dụng công nghệ 4.0, công nghệ sinh học và khoa học dinh dưỡng vào sản xuất. Thực tế, Việt Nam nhập khẩu chủ yếu là các sản phẩm không thể sản xuất trong nước như đạm whey, sữa bột gầy... Đây là nguồn nguyên liệu không thể thiếu để sản xuất các sản phẩm sữa công thức giá trị cao.

Để cạnh tranh với sản phẩm nước ngoài, doanh nghiệp sữa Việt Nam tập trung vào việc đa dạng hóa sản phẩm, từ sữa tươi, sữa bột, sữa chua đến các sản phẩm chức năng để đáp ứng nhu cầu đa dạng của người tiêu dùng. Vì vậy, ông Nguyễn Quang Trí, Giám đốc Điều hành Marketing, Công ty Cổ phần Sữa Việt Nam (Vinamilk), đề xuất Nhà nước cần hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật và đơn giản hóa thủ tục đầu tư, đăng ký sản phẩm. Ngoài ra, cần có chính sách ưu đãi về thuế, tín dụng và đất đai để hỗ trợ doanh nghiệp mở rộng vùng nguyên liệu, phát triển sản phẩm chất lượng cao và đi theo xu hướng phát triển bền vững.