Vì đâu bờ sông Mê Kông sạt lở?

Mất nửa gia sản chỉ sau vài phút

Trong đêm khuya, toàn bộ nửa trước của chủ tiệm Ta Thị Kim Anh Thiêu đổ sập. Nằm trên bờ cát của sông Mê Kông, chỉ mất vài phút để một nửa gia sản của bà đổ sụp xuống.

“Nhà bếp, phòng giặt ủi, hai phòng ngủ của chúng tôi, tất cả đều biến mất”, bà Kim Anh nói, giữa những miếng kim loại lộ ra và đống đổ nát của nhà cô, dù vậy bà vẫn ở đó để bán trứng, xà phòng và mì ăn liền cho dân làng ở Bến Tre. “Chúng tôi tốt hơn là nên sống trong một hang động”, bà Kim Anh, người đã sử dụng vỏ dừa và lốp xe cũ để gia cố bờ sông dưới nhà.

Việc xây dựng đập ở thượng nguồn và việc khai thác cát là nguyên nhân dẫn đến lở đất và với tốc độ 2cm/năm Trang South China Morning Post dẫn lời các chuyên gia và quan chức cho biết.

Khai thác cát trên sông Mekong. Ảnh: Reuters/SCMP

Con sông dài 4.350km (2.700 dặm), được gọi là Lan Thương ở thượng nguồn, chảy từ Tây Tạng Trung Quốc.  Trên khắp khu vực, chính quyền địa phương đang phải vật lộn với tốc độ xói mòn nhanh chóng đang phá hủy nhà cửa và đe dọa sinh kế ở quốc gia Đông Nam Á, khu vực trồng lúa lớn nhất.

Một nguyên nhân chính là sau nhiều năm xây dựng đập ở thượng nguồn ở Campuchia, Lào và Trung Quốc đã loại bỏ trầm tích quan trọng, các quan chức và chuyên gia địa phương cho biết.

Trầm tích đó, rất quan trọng để kiểm tra dòng chảy của sông Mê Kông hùng mạnh, cũng đã bị mất do nhu cầu vô độ đối với cát - thành phần chính trong bê tông và các vật liệu xây dựng khác ở Việt Nam đang phát triển nhanh - đã tạo ra một thị trường khai thác cátt không thể quản lý cả trong và ngoài nước.

Ông Dương Văn Ni, một chuyên gia về sông Mê Kông thuộc Đại học Quản lý Tài nguyên thiên nhiên thuộc Đại học Cần Thơ, cho biết: “Đây không phải là vấn đề thiếu nước mà là thiếu trầm tích”.

 Cát không bao giờ đến được với chúng tôi

Vào thời điểm này trong năm, vùng biển của sông Mê Kông đã từng chảy vào Việt Nam dưới dạng bò màu nâu sữa, người dân địa phương và các quan chức cho biết.

Bây giờ, dòng chảy trong vắt. Và không có trầm tích tươi từ thượng nguồn, lòng sông sâu hơn tạo ra dòng chảy mạnh hơn, và ăn mòn  bờ sông Mê Kông, nơi người dân dựa vào sông để kiếm sống.

Các vấn đề bắt đầu khi Trung Quốc xây dựng các nhà máy thủy điện đầu tiên của mình ở lưu vực thượng lưu sông Mê Kông, ông Ni cho biết. Điều đó khiến Lào, Campuchia và Thái Lan trở thành nguồn trầm tích chính cho sông Mê Kông ở Việt Nam, ông nói.

Khai thác cát ở Campuchia đã bùng nổ trong 10 năm qua, một phần do nhu cầu từ Singapore giàu có nhưng chật chội, nơi được sử dụng để xây dựng các công trình lấn biến và lên đến đỉnh điểm là lệnh cấm của chính phủ đối với tất cả xuất khẩu cát của Campuchia vào năm 2017 dưới áp lực của các nhóm môi trường.

Nhưng các dự án thủy điện đã vẫn tiếp tục. Đầu tháng này, Thủ tướng Campuchia Hun Sen đã mở một đập thủy điện trị giá 816 triệu USD ở tỉnh Stung Treng, gần biên giới với Lào, được xây dựng bởi các công ty từ Trung Quốc, Campuchia và Việt Nam.

Đập là dự án thủy điện lớn nhất của quốc gia Đông Nam Á cho đến nay và sẽ có tác động thảm khốc đối với nghề cá và đa dạng sinh học ở sông Mê Kông, các nhóm môi trường cho biết. Ông Hun Sen đã bác bỏ những lời chỉ trích về dự án, theo ông nói có lợi cho Campuchia và người dân.

Ông Ni kể: “Từ khi Trung Quốc xây dựng các nhà máy thủy điện, cát mới hầu như không bao giờ đến được với chúng tôi. Nếu chúng ta sử dụng hết cát thì nơi này sẽ bị xóa sổ”.

Nhà đổ sập vì sụt lún.

Bộ Ngoại giao Trung Quốc nói rằng họ rất quan tâm đến các mối quan ngại và nhu cầu của các nước ở hạ lưu sông Mê Kông, và quy định về dòng nước từ đập thủy điện đã trở thành một công cụ quan trọng trong việc ngăn chặn lũ lụt và hạn hán.

Bộ Phát triển Quốc gia Singapore cho biết nhà nước thành phố nhập khẩu cát trên cơ sở thương mại từ nhiều quốc gia khác nhau. “Chúng tôi có các biện pháp kiểm soát nghiêm ngặt để đảm bảo rằng các nhà cung cấp có được cát theo luật pháp và quy định của quốc gia nguồn”, họ nói trong một tuyên bố gửi qua email.

Ngoài việc khó đối phó với “cát tặc”, các nhà hoạt động và các nhóm môi trường lo ngại rằng trên sông Mê Kông, nơi chạy qua sáu quốc gia có nhu cầu cạnh tranh để khai thác tiềm năng thủy điện và đã gây ra những thiệt hại lớn.

Bà Pianyh Deetes, thuộc nhóm chiến dịch International Rivers, người đã làm việc trên sông Mê Kông trong hai thập kỷ, cho biết thiếu ý chí chính trị giữa các quốc gia có chung dòng sông để thừa nhận tác động xuyên biên giới của các dự án như vậy. Bà nói: “Các nước không có cùng tầm nhìn về vấn đề này, tôi không nghĩ rằng có bất kỳ hy vọng nào”.