Phong cách, biểu tượng và câu hỏi về tác quyền

Phải mất hàng thập kỷ, Hayao Miyazaki mới có thể kiến tạo nên thế giới vẽ tay mang đậm dấu ấn Studio Ghibli - một thế giới dịu dàng, mang tính biểu tượng và có hồn. Đến năm 2025, phong cách này bị tái tạo lại trong vài giây chỉ với một dòng lệnh. Bộ lọc nhanh chóng lan rộng ở khắp các quốc gia như Hàn Quốc và Ấn Độ, phủ đầy mạng xã hội bằng những hình ảnh mộng mơ, phiên bản trí tuệ nhân tạo (A.I) của đời sống thường nhật.

Bộ lọc và A.I slop đại trà

Ẩn sau những hình ảnh mơ mộng ấy là một câu hỏi sâu xa hơn: khi văn hóa thị giác bị tự động hóa và thẩm mỹ hóa bởi máy móc, điều gì sẽ mất đi và ai sẽ là người định hình thẩm mỹ mà con người đang sống cùng?

Theo ông Ricardo Arce, Chủ nhiệm Bộ môn Truyền thông số tại RMIT Việt Nam, sự trỗi dậy của hình ảnh do A.I tạo ra đánh dấu một bước ngoặt trong nghệ thuật kể chuyện bằng hình ảnh. Với hơn 30 năm kinh nghiệm trong ngành hoạt hình, ông đánh giá A.I là một công cụ đầy tiềm năng để phát triển ý tưởng, hợp tác và đẩy nhanh quy trình sáng tạo. Tuy vậy, ông cũng vạch ra ranh giới rõ ràng với việc sao chép thiếu cân nhắc. “Khi mọi người bắt đầu tạo hình ảnh theo cùng một phong cách, biểu đạt thị giác sẽ bị cào bằng”, ông Arce nhận xét.

Ông mô tả làn sóng dùng A.I tạo hình ảnh hiện tại là một hình thái của sự điên rồ - phong cách bị lặp lại đến mức bão hòa khiến giá trị biểu tượng bị xói mòn. Điều này thể hiện rõ nhất ở bộ lọc Ghibli. Dù bắt mắt, bộ lọc này vay mượn gần như toàn bộ phong cách mang tính cá nhân sâu sắc và gắn liền với bản sắc văn hóa Nhật do Hayao Miyazaki khởi tạo nên. Nghệ sĩ này công khai bài xích loại hình nghệ thuật do A.I tạo ra vì đó là “sự xúc phạm đến bản thân sự sống”.

Nhưng các câu hỏi pháp lý và đạo đức không dừng lại ở câu chuyện phong cách. Nếu một mô hình A.I được huấn luyện bằng hàng ngàn khung hình từ phim của Miyazaki thì kết quả thẩm mỹ đó thuộc về thuật toán hay thuộc về người tạo nên nó? Và xác nhận đồng ý về tác quyền sẽ ở đâu trong quy trình này?

Vấn đề không chỉ nằm ở nghệ thuật. Ông Christian Berg, Phó Chủ nhiệm bộ môn Truyền thông số tại RMIT Việt Nam đang làm luận án tiến sĩ về A.I và nhiếp ảnh, chỉ ra những cách thức đáng lo ngại khi hình ảnh do A.I tạo ra bị khai thác phục vụ mục đích chính trị và thao túng xã hội. “Chúng tôi từng thấy các nhóm cực hữu, thậm chí đôi khi cả các tổ chức công dùng ảnh chế do A.I tạo ra để chế giễu người nhập cư, người khuyết tật và cộng đồng LGBTQ+”, ông nói.

Thoạt nhìn, những hình ảnh này có vẻ vui mắt hoặc vô hại, nhưng chính quy mô và tốc độ lan truyền mang lại cho chúng sức mạnh làm mất đi yếu tố nhân văn và bóp méo sự thật. Nhờ đặc tính lặp đi lặp lại, tốc độ sản xuất nhanh và tác động cảm xúc mạnh, chúng trở thành một hình thức tuyên truyền mềm nguy hiểm trong thời đại số.
Đây chính là cách mà “A.I slop” - những nội dung đại trà, thiếu ngữ cảnh, theo phong cách quen thuộc - trở thành phương tiện thao túng thị giác: dễ sản xuất, đánh mạnh vào cảm xúc và thường thiếu sắc thái hoặc không có trách nhiệm giải trình.

Giành lại quyền làm chủ sáng tạo 

Tuy nhiên, A.I vốn không phải là kẻ thù. Ông Arce nhận thấy tiềm năng hỗ trợ việc lên ý tưởng, cải thiện và rút ngắn quy trình sản xuất trong hoạt hình và thiết kế của công nghệ này. Trên thực tế, ông Berg cũng sử dụng A.I trong luận án tiến sĩ của mình nhưng theo cách rất riêng. Thay vì phụ thuộc vào kho dữ liệu toàn cầu gồm hàng tỉ hình ảnh được thu thập từ internet, ông chủ động huấn luyện các mô hình như Stable Diffusion và DreamBooth bằng chính kho ảnh cá nhân của mình.

Theo ông, đây là cách để những người làm công việc sáng tạo giữ được tác quyền trong thời đại mà phong cách dễ dàng bị giao phó cho thuật toán. Với giới sáng tạo Việt Nam, đây là cơ hội quý giá. Thay vì mặc định chạy theo các xu hướng hình ảnh toàn cầu, họ có thể định hình công cụ để phản ánh di sản phong phú của chính mình, từ chất liệu truyền thống, biểu tượng văn hóa địa phương cho đến lối kể chuyện gắn kết chặt chẽ với nguồn cội. Khi đó, A.I trở thành phương tiện mở rộng văn hóa thay vì bắt chước.

Văn hóa thị giác hiện nay là một không gian kết hợp, được hình thành từ sự tương tác không ngừng giữa con người và công nghệ. Từ máy ảnh, phần mềm chỉnh sửa ảnh, cho đến công nghệ ghi chuyển động và kỹ xảo điện ảnh, công nghệ luôn là một phần của quy trình sáng tạo. A.I chỉ đơn giản là chương tiếp theo nhưng là một chương cần người dùng phải có chủ đích hơn. Thách thức với những nhà sáng tạo trẻ tại Việt Nam không phải là có nên dùng A.I hay không, mà là dùng công nghệ này như thế nào để tầm nhìn của bản thân không bị A.I làm cho biến dạng.

Vì khi mọi tác phẩm bắt đầu tương tự như nhau, có lẽ hành động sáng tạo táo bạo nhất chính là từ chối dùng bản mẫu. A.I đã trở thành một phần của hệ sinh thái sáng tạo như máy ảnh, phần mềm và internet từng là vậy. Nhưng ngày nay, chúng không còn đơn thuần là công nghệ mà chính là văn hóa.

“Có sự khác biệt giữa nhập một câu lệnh và sáng tạo”, ông Berg nhắc nhở. Nói cách khác, không chỉ là ra lệnh cho máy móc mà là truyền vào đó một thông điệp có ý nghĩa. 

Có thể bạn quan tâm

Danh tính giá bao nhiêu?