Doanh nghiệp tư nhân: Bước ngoặt đổi mới

Chính phủ xác định kinh tế tư nhân là nguồn lực quan trọng, thúc đẩy phát triển kinh tế năm 2025 đạt 8% trở lên, cơ sở để đạt mục tiêu tăng trưởng 2 con số trong 20 năm tới. Đây là một mục tiêu đầy thách thức, cần sự chuyển đổi toàn diện về chiến lược và sự hỗ trợ mạnh mẽ, đồng bộ từ phía Nhà nước đối với khu vực kinh tế tư nhân.

Kinh nghiệm những năm qua cho thấy, nguồn lực sẽ không thể phân bổ hiệu quả nếu thiếu cơ chế thị trường và hạt nhân của kinh tế thị trường chính là cạnh tranh cùng hoạt động của khu vực tư nhân. Trong quá khứ, khu vực đầu tư nước ngoài, nhất là FDI, từng đóng vai trò quan trọng, nhưng những năm gần đây, nguồn lực này đang dần suy giảm.

FDI dự báo giảm trong các tháng đầu năm, ít nhất đến khi nhà đầu tư yên tâm về chính sách Trump 2.0. Năm 2024 vốn giải ngân FDI đạt mức cao nhất kể từ năm 2020, với 25,4 tỉ USD, tăng 9,4%, nhưng tổng vốn cam kết đã giảm 3%, cho thấy sự thận trọng của nhà đầu tư quốc tế trước sự bất định chính sách và biến động địa chính trị toàn cầu.

Kể từ sau Đổi Mới, các doanh nghiệp tư nhân của Việt Nam đã trưởng thành nhưng chưa thực sự lớn mạnh để trở thành động lực chính cho tăng trưởng kinh tế và sự phát triển bền vững. Khối này chỉ đóng góp trên dưới 10% GDP. Các doanh nghiệp tư nhân lớn chưa thể hiện được vai trò dẫn đầu trong đổi mới sáng tạo và tăng trưởng, R&D còn mờ nhạt. Giá trị thương hiệu Việt Nam vẫn đi sau các nước trong khu vực Đông Nam Á là Singapore, Malaysia, Thái Lan và Indonesia.

Trên 97% là doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME), nhưng đáng nói là đại đa số doanh nghiệp đăng ký đều có quy mô rất nhỏ, dưới 10 lao động và vốn đăng ký dưới 5 tỉ đồng, chiếm khoảng 70%. Sự thiếu vắng ngày càng rõ các doanh nghiệp quy mô trung bình, nhất là trong công nghiệp chế tác, đang cản trở tăng năng suất, chuyên môn hóa và chuyển giao công nghệ. Nhiều doanh nghiệp tư nhân đã tham gia vào mạng sản xuất toàn cầu nhưng có vị thế yếu trong chuỗi giá trị.

Khó khăn trong hoạt động kinh doanh khiến tỉ lệ thua lỗ, phải dừng sản xuất kinh doanh, chờ thủ tục giải thể và giải thể ở mức cao, trung bình là 45% giai đoạn 2007-2017 và tiếp tục tăng lên trên 70% giai đoạn 2018-2024. Thậm chí, chỉ trong tháng 1/2025, hơn 52.800 doanh nghiệp đăng ký tạm ngừng kinh doanh.

Mặt khác, Việt Nam đã tạo cơ hội phát triển tầng lớp trung lưu, với số người giàu/siêu giàu gia tăng nhanh chóng, trong số đó có rất nhiều doanh nhân. Tuy nhiên, xã hội vẫn nghi ngờ về tính liêm chính và tài năng thật sự của không ít doanh nhân Việt, nhắc đến hiện tượng giàu và siêu giàu hàm chứa ẩn ý không tích cực và thiếu thiện cảm. Việc tích sản nhanh chỉ tốt khi được chuyển hóa thành nguồn lực phát triển bền vững, thích ứng với bối cảnh mới.

Sự phát triển còn xa so với kỳ vọng của khu vực tư nhân cho thấy nhiều trở ngại. Đó là yếu kém trong đảm bảo quyền tài sản, sân chơi không công bằng, sự méo mó của thị trường nhân tố sản xuất, khả năng tiếp cận nguồn lực khó khăn và chi phí giao dịch cao. Đó cũng chính là dư địa để cải thiện không gian và môi trường cho khu vực tư nhân phát triển. Điều kiện cần là tập trung xử lý 2 vấn đề cơ bản: thúc đẩy phát triển SME, startup và chuyển đổi chiến lược các công ty/tập đoàn tư nhân.

Cách mạng công nghệ 4.0 là chất xúc tác hết sức mạnh mẽ cho khởi nghiệp, đặc biệt là khởi nghiệp sáng tạo. Tinh thần kinh doanh vô cùng quan trọng, nhưng rất cần một hệ sinh thái khởi nghiệp hiệu quả. Trong đó, cần lưu ý đến vai trò then chốt của vốn đầu tư mạo hiểm cùng điều kiện rút vốn, tư vấn có kinh nghiệm và những vườn ươm công nghệ/trung tâm sáng tạo kết nối tốt bộ 3: hỗ trợ tài chính, R&D và thiết lập mạng lưới hợp tác. Cùng với đó là việc thiết lập những quy chế điều tiết tạo thuận lợi cho sáng tạo.

Việt Nam đang nỗ lực chuyển sang giai đoạn phát triển mới, có tính bước ngoặt, với giá trị gia tăng tạo ra phải dựa nhiều vào tăng năng suất và đổi mới sáng tạo. Một tín hiệu tích cực cho kinh tế đất nước là nhiều công ty/tập đoàn tư nhân đã và đang chuyển nguồn lực đầu tư mạnh cho công nghệ và chất xám cùng kỹ năng mới. Một trào lưu mới đang nổi lên mạnh mẽ, như sự chuyển đổi chiến lược thông qua chuyển đổi số, chuyển đổi xanh nhằm tạo ra bước nhảy vượt bậc về năng lực quản trị, trải nghiệm khách hàng và mô hình kinh doanh. Một số công ty/tập đoàn trong nước tuyên bố và nỗ lực để thực sự trở thành doanh nghiệp số, doanh nghiệp phát triển bền vững.

Trong bối cảnh mới, nỗ lực tự thân của công ty/tập đoàn có ý nghĩa quyết định. Tất nhiên, quá trình này cũng đòi hỏi doanh nghiệp phải thực sự có khát vọng và khả năng dấn thân. Nhưng các hỗ trợ thích hợp, thiết thực của Nhà nước là đặc biệt cần thiết cho quá trình này. Nhà nước có thể hỗ trợ người trong cuộc, thông qua kết quả thị trường phản ánh, không phải lựa chọn người thắng cuộc, để phát triển hệ thống sáng tạo quốc gia, hỗ trợ R&D và chuyển giao công nghệ cũng như phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao - các biện pháp hết sức quan trọng đóng góp cho tăng trưởng năm 2025 và các năm tiếp theo. Theo hướng đó, những công ty/tập đoàn tốt nhất cũng có thể nhận các đơn đặt hàng của Nhà nước qua một quá trình đánh giá, thẩm định có tính cạnh tranh và đo lường được.